Forum Sympatyków Janusza Korwin-Mikkego

Gość

Kitowiczowska „emulacyja”

Na przestrzeni dziejów zmienia się stosunek ludzi do wielu czynności. Czasem na lepsze, czasem na gorsze. Powyższe zdanie dotyczy również wychowania i sposobu nauczania.

Przeczytałem ostatnio rozdział “O wychowaniu dzieci”, znajdującym się w “Opisie obyczajów za panowania Augusta III”1 . Jest to dzieło autorstwa księdza Jędrzeja Kitowicza (ok. 1727-1804), w którym spisał on i ukazał wielu aspektach obyczajowość mieszkańców Rzeczypospolitej tamtych czasów. Nie zaniedbał również edukacji.

Panowanie króla Augusta III Sasa (w latach 1733-1763) to już ostatnie lata hegemonii Kościoła w edukacji, wzmożonego działania jezuitów i pijarów. Hegemonia ta miała za ostatniego króla Polski znacznie osłabnąć, by w dziewiętnastym wieku w ogóle zaniknąć...

Mimo tych zmian, jednak również później, po osiemnastym wieku utrzymywała się jeszcze dyscyplina. Natomiast nie wiem czy istniał jeszcze tak ciekawy wynalazek jak to, co Kitowicz nazywał “emulacyją”, czyli współzawodnictwem. Był to drugi, obok dyscypliny, ważny aspekt nauczania. Tak pisze nam o nim sam Autor:

Nie dosyć było na usilności profesora, chcącego dla swojej sławy i zasługi wlać umiejętność tego, co uczył w uczniów; nie dosyć było przez kary, wyżej opisane, przymusić gnuśnych, ażeby się koniecznie uczyli. Starali się jeszcze po wszystkich szkołach nauczyciele sztucznymi a jak najskuteczniejszymi sposobami zapalić w studentach taką chęć do nauki, która by ich nie dla bojaźni kary, ale dla punktu honoru do onejże pobudzała. Wymyślono tedy emulusów, po polsku zazdrośników, dzieląc całą szkołę na pary, jednego przeciw jednemu, wyrzuciwszy ostatniego, jeżeli nie miał pary, który uniknął emulacji, ale miał za to pilniejsze nad innych na siebie oko profesora. Ci tedy emulusowie przesadzali się we wszystkim jedni nad drugich, a który nad swoim przeciwnikiem bądź w lekcji, bądź w jakim zapytaniu znienacka zadanym, bądź w pisaniu okupacyi otrzymał górę, za sądem magistra profesora miał wolność karać zwyciężonego przeciwnika; co bardziej gniewało i wstydziło, niż bolało, zatem do oddania za swoje przez przesadzenie w nauce pobudzało. Druga emulacyja była powszechna: jednej połowy szkoły przeciw drugiej połowie.

Jedna strona szkoły nazywała się : Pars Romana, i ta była starsza. Druga strona zwała się: Pars Graeca, i ta była młodsza. Żadna strona nie czyniła rzetelnego awantażu ani szkody; jeden punkt honoru, wbity studentom w głowę, przydawał okrasy jednej stronie, a ujmował drugiej: nad każdą stroną na ścianie w tyle ławek wisiała tablica z napisem strony, której służyła, to jest: Pars Graeca, Pars Romana.

Jeżeli jedna strona popisała się lepiej w lekcji szkolnej nad drugą albo na zadane pytanie od profesora odpowiedziała lepiej niż druga, albo przeciwnej stronie zadała taką trudność, iż jej owa strona rozwiązać nie umiała, a zadająca strona rozwiązała ją sama z pochwałą profesora, tedy w takowym i tym podobnym razie profesor zwyciężającej stronie nadawał pochwały: decem laudes, centum laudes, quinquaginta laudes, mille laudes. Otóż takie laudes strona od profesora biorąca zapisowała na swojej tablicy, zbierając je przez cały tydzień lub miesiąc według obfitości lub niedostatku. Gdy przyszła sobota albo ostatni dzień miesiąca, rachowały się z sobą strony; mająca więcej rugowała z ławek mającą mniej, przesiadając się na jej miejsce, a swego stronie zwyciężonej ustępując; i to był cały zysk wygranej.

Która strona wygrała, zawsze się pisała Pars Romana, a która przegrała, musiała przyjmować imię Partis Graecae, chociażby przed przegraniem była Pars Romana. Profesorowie te sta i tysiące, którymi tak suto szafowali, jedni nazywali laudes, a drudzy errores, jakoby przeciwnej strony. Co na jedno wychodziło i nic nie czyniło, a przecie ambicyją w studentach do pierwszeństwa podżegało.2

Jak wynika z tekstu, wtedy stawiano na rywalizację, co miało pozytywny wpływ na uczniów. Warto zauważyć, że dzisiaj, gdy standard nauczania nieustannie spada, odeszło się od zasady hierarchii i rywalizacji na rzecz równości. W Polsce nie jest pod tym względem jeszcze najgorzej, gdyż nadal istnieją przynajmniej oceny, ale z tego co słyszałem, w Szwecji z osobistego oceniania ucznia już się odeszło na rzecz tworzenia samych grupowych projektów, w których najważniejsze jest to, że się je robi.

A w osiemnastym wieku najlepszym uczniom nadawano stanowiska – jak pisze Kitowicz – “Honory także szkolne byty niemałym bodźcem do nauki. Te zaś były następujące: dyktator, imperatores, audytorowie, auditor auditorum, censor.”3 Nie były one dawane “na zawsze” – np. pozycja dyktatora była bardzo prestiżowa, ale i bardzo łatwo było ją utracić, a pomyłka dyktatora kierowała go do oślej ławy. Trzeba więc się było starać cały czas.4 Taka dynamika i konkurencja na jakość i chęć nauki wpływała również dodatnio. Dziś konkurencja zbyt zachęcająca nie jest – testy są tak skonstruowane, by każdy zdał, a zbytnio wybijającym się nadawane są “tytuły” – ale “kujona”, “nadgorliwca” i “pupilka”, nawet jeśli nie bezmyślnie zakuwa (co nie jest wielkim osiągnięciem), ale samodzielnie i odkrywczo myśli.

Prócz marchewki stosowano też metodę kija. Między innymi występowała chłosta i to czasami dość ciężka5, choć dostosowana do wieku karanego. W dzisiejszych czasach taka chłosta na pewno wzbudziłaby oburzenie i ja się za nią nie opowiadam – zwracam uwagę na fakt, że nie zaniedbywano instytucji kary. A kara z samej definicji winna być dotkliwa – nie może to być, jak dziś bezwartościowa uwaga do dzienniczka (ale nie musi to być i chłosta). Dobrze byłoby znaleźć sposób na dzisiejszą łobuzerię w szkołach niższych – mogłoby to być wydalenie ze szkoły czy wcześniejsza pełna odpowiedzialność karna. Pomysł do rozważenia w innych artykułach.

Dobrą karą było stosowanie “oślej ławy” – coś takiego występowało jeszcze w wieku dwudziestym.

(...)się źle uczył, to poszedł “ad scamnum asinorum” [tj. do oślej ławy – przyp. mój]. Była to ława przy piecu, tak nazwana dla tych , którzy się uczyć nie chcieli; a jeżeli i taka degradacja nie pomagała gnuśnemu, wdziewano mu na głowę słomianą koronę; na ostatni zaś bodziec do nauki oprowadzano go w takiej koronie po wszystkich szkołach, wołając za nim: “Asinus asinorum in saecula saeculorum” [tj. “Osioł nad osłami na wieki wieków” – przyp. mój] . Do której ostatniej a nieznośnej hańby ledwo kiedy przychodziło, bo jeżeli który doszedł korony słomianej, już się tak pocił i mozolił z książką wszystkimi siłami, że do oprowadzenia nie przyszedł i wkrótce się z ławicy oślej wydobył, abdykowawszy słomianą koronę kołkowi, na którym ona zawsze wisiała, wiele razy głowy do niej nie było. Zapatrywali się na nią leniwi do nauki jak na straszydło, chętni zaś jak na figiel dla śmiechu wymyślony.6

Jak widać - coś takiego działało ku mobilizacji.

Ćwiczono również retorykę w dialogach i udawanych sejmikach.7

(...)

Całość - z systemem przypisów na:
[link widoczny dla zalogowanych]

oraz na:

[link widoczny dla zalogowanych]